Een nieuw circus dat het gemunt heeft op de spaarpotten van kinderen over de hele wereld
Het bedrog van Free Willy
Door Rob Ruggenberg
De orka Willy, hoofdrolspeler in het kassucces 'Free Willy', werd vorig jaar voor miljoenen kinderen in de hele wereld een symbool.
Aan het einde van die film helpt een 12-jarige jongen de walvis te ontsnappen uit een veel te klein dolfinarium, waarin hij dreigde te sterven.
Filmmaatschappij Warner Bros had bij het uitbrengen van de film beloofd dat de gebeurtenissen in deze film werkelijkheid zouden worden.
Helaas, de realiteit is vooralsnog anders.
Het spektakel rond Willy heeft wereldwijd een debat onder zeebiologen op gang gebracht: wat kun je nog beginnen met gevangen genomen wilde zeezoogdieren? Opmerkelijk is dat in deze discussie de toon wordt gezet door een Nederlander: zeebioloog Jaap van der Toorn.
,,Wij hebben serieus overwogen om een bevrijdingsactie te ondernemen. We hadden hem uit dat Mexicaanse pretpark willen ontvoeren om hem in de oceaan vrij te laten", zegt Monica Verbeek, zeebiologe bij Greenpeace Nederland.
,,We hebben dat plan op het laatste moment moeten laten varen omdat het dier te ziek is. We zijn bang dat hij zal sterven als hij vrij komt."
De laatste beelden in de succesfilm 'Free Willy' tonen hoe de orka in vrijheid de stralen van de zonsondergang tegemoet zwemt, terwijl Michael Jackson gevoelig 'Will You Be There?' zingt.
In werkelijkheid zwemt de walvis nog altijd zijn eindeloze rondjes in het veel te kleine aquatheater El Nuevo Reino Aventura in Mexico-Stad. Driemaal daags doet hij kunstjes voor het publiek.
Hij lijdt aan papilloma, een soort herpes, een chronische vorm van bloemkoolachtige gezwellen op zijn huid. Hij heeft die opgelopen in het te warme water van het bassin, waarin hij nu al tien jaar bivakkeert. De gezwellen komen vooral voor bij de plaats waar zijn vinnen aan het lichaam vastzitten.
Hij is ook sterk ondervoed, weegt 3,5 ton, terwijl hij gezien zijn lengte - bijna zeven meter - zeker een ton zwaarder zou moeten zijn. Zijn rugvin hangt slap; dit zogeheten flacid fin syndroom is een kwaal waaraan veel gevangen orka's lijden. Zijn tanden zijn aangetast en staan scheef door het voortdurend knagen aan de wanden van zijn gevangenis.
Willy, die eigenlijk Keiko heet - dat is althans de naam die de mensen die rijk van hem zijn geworden hem hebben gegeven - is nu zestien jaar oud. Hij was twee toen hij werd gevangen. Orka's kunnen vijftig jaar worden.
Puber
Al jarenlang proberen natuurvrienden het dier vrij te krijgen. Monica Verbeek van Greenpeace: ,,Keiko is nu een puber en het in gevangen houden van een volwassen orka geeft absoluut problemen. Orka's leven in familieverband. Daarom hebben wij zijn familie opgespoord: die zwemt in de omgeving van IJsland. We hebben zijn eigenaren zelfs geld aangeboden om hem vrij te laten, maar daar zijn ze nooit op ingegaan. En nu hij zo ziek is durven we hem ook niet meer te bevrijden."
Ziek of niet - filmmaatschappij Warner Bros maakt op dit moment een tweede film met Keiko. De film wordt deze zomer uitgebracht en gaat 'Free Willy II: The Adventure Home' heten. Het wordt een hoogtepunt van bedrog: opnamen van Willy in vrijheid worden weliswaar in volle zee gemaakt, maar met een plastic namaak-orka, een robot.
En opnieuw hebben Warner Bros en de exploitanten van het Mexicaanse walvistheater aangekondigd dat Keiko hierna echt vrij zal komen. De filmmaatschappij betaalt er vier miljoen gulden voor: een schijntje bij vergeleken de 100 miljoen dollar die alleen al de eerste Willy-film heeft opgebracht.
Spaarpot
De kijkers - vooral kinderen dus - moeten in een wereldwijde actie de rest van het geld gaan opbrengen. Aan het einde van de film Free Willy II zullen ze worden opgeroepen tot het openen van hun spaarpotten, een en ander in nauwe samenwerking met een bekend fast-food concern.
In Oregon, aan de Amerikaanse westkust, wordt voor Keiko nu alvast een speciaal vijftien miljoen kostend koudwaterbassin gebouwd. In november zal Keiko daarheen worden overgebracht. Hier in Oregon wordt dan Keiko's terugkeer naar de natuur voorbereid - en de kinderen mogen daar naar komen kijken.
Allerwegen wordt echter getwijfeld aan de uitvoerbaarheid van dit miljoenproject - en dat niet alleen vanwege Keiko's huidziekte.
Spektakel
Het nieuwe circus rond Willy/Keiko heeft wereldwijd een discussie op gang gebracht over de vraag of eenmaal gevangen dieren wel terug moeten (en kunnen) naar de natuur.
Achtergrond hiervan is natuurlijk dat steeds kritischer wordt gekeken naar amusementsparken die wilde dieren dresseren. In die parken zijn orka's zeer gewild - het zijn publiekstrekkers -, maar de dieren kunnen slecht tegen gevangenschap. Veel orka's sterven.
De Nederlandse zeebioloog Jaap van der Toorn heeft vorige week een lijst gepubliceerd met negen harde eisen waaraan moet worden voldaan wil het terugzetten van Keiko en andere zeezoogdieren enige kans op succes hebben. Op die lijst komt van inmiddels alle kanten bijval, vooral van collega's uit de Verenigde Staten en Australie.
Voor Van der Toorn staat vast dat als je Keiko zonder meer in de oceaan zou loslaten, hij een maand later dood zou zijn.
Er moet, zegt Van der Toorn, heel veel tijd worden besteed aan het on- dresseren. Keiko is voor zijn voedsel volledig van de mens afhankelijk geworden. Hij heeft in geen veertien jaar zelf een vis gevangen. Hij kent trucjes - ja-knikken, nee-schudden, met zijn vinnen zwaaien - die hem in de natuur niets zullen helpen. "Geleidelijk moeten zijn verzorgers elk contact met hem gaan mijden."
Erfelijkheid
En als je een orka als Keiko vrij laat in een andere omgeving als waar hij gevangen is, ben je lelijk aan het rommelen met de erfelijkheid van die lokale orka's, waarschuwt Van der Toorn. "We weten veel te weinig af van die effecten om dat soort risico's te kunnen nemen. Je kunt zonder het te beseffen in die andere orka-populatie een nieuwe erfelijke ziekte introduceren."
Keiko moet dan ook in IJsland vrij worden gelaten, vlakbij de school van waaruit hij destijds is weggevangen, vindt hij. Maar het is volstrekt niet zeker dat zijn oude familie hem na al die tijd nog zal accepteren. Orka's zijn heel sociale dieren en een orka alleen krijgt het zwaar te verduren. Daarom zou Keiko, als het mogelijk is, moeten worden vrijgelaten samen met een andere orka, uit de zelfde of een nauw verwante familie.
Afgelegen
En daarom ook moet Keiko al geruime tijd voor zijn werkelijke vrijlating naar IJsland worden overgebracht, vindt Van der Toorn. Daar moet hij op een afgelegen plaats, een fjord bijvoorbeeld, leren hoe hij vis kan vangen. Alle mensen moeten dan uit zijn omgeving worden weggehouden.
En natuurlijk moet Keiko gezond en sterk zijn tegen de tijd dat hij vrij komt. Als zijn Mexicaanse virus-infectie dan niet definitief genezen is, bestaat het risico dat hij de orka's van zijn familie daarmee besmet. Het zal de eerste keer niet zijn dat de mens ongewild zulke rampen aanricht.
Vlak voor zijn vrijlating moeten er kleine reflectoren aan Keiko's lichaam worden bevestigd, aldus Van der Toorn, zodat de Keiko via een satelliet gevolgd kan worden. Op die wijze kan onder meer zijn gezondheid in de gaten worden gehouden. Als hij onvoldoende voedsel vangt en langzaam de hongerdood sterft, moet hij opnieuw kunnen worden gevangen.
Zekerheid
En zeker niet in de laatste plaats, zo waarschuwt de zeebioloog, moet eerst zekerheid worden verkregen over het standpunt van IJsland. ,,Iedereen neemt kennelijk voetstoots aan dat IJsland zal meewerken aan het vrijlaten van een orka in haar wateren, maar ik ben daar nog niet zo zeker van."
Misschien is dit punt nog wel het belangrijkste. Zelfs als de tientallen miljoenen kostende spektakel uiteindelijk zou doorgaan, is het de vraag hoe lang Keiko van zijn vrijheid zal genieten.
IJslandse vissers hebben, net als hun Noorse buren, nogal de pest aan orka's, die ze er van verdenken hun haring weg te kapen. Orka's zijn inderdaad gek op haring. Hoewel de jacht op orka's officieel is verboden, schieten de vissers er net zoveel als ze willen.
© 1995 Rob Ruggenberg.
Last modified: 10-03-95