Hormoon reguleert vruchtbaarheid en werkt tegen jetlag en slaapstoornissen

Melatonine: (g)een verschil van dag en nacht

Binnenkort wordt in Nederland melatonine verkrijgbaar, een hormoonpreparaat dat onder meer zou werken tegen jetlag en andere slaapstoornissen. In de Verenigde Staten en elders wordt het al druk geslikt. Een van onze redacteuren gebruikte het tijdens enkele verre reizen - en kwam niet onder de indruk.

Door Rob Ruggenberg
Als in ons land hetzelfde gebeurt als de afgelopen maanden in Amerika, krijgen we er binnenkort een nieuwe hype bij: melatonine. Dat is een hormoon, dat bij degene die het slikt merkwaardige reacties teweeg kan brengen. Eén van de populairste daarvan is de vermindering van jetlag.
Melatonine komt over enkele weken in Nederland op de markt. Het zal - zonder recept - te koop zijn bij drogisten, apotheken en in reformzaken.
Melatonine is een menselijk hormoon, dat inmiddels fabrieksmatig op grote schaal wordt nagemaakt. In ons eigen lichaam wordt het geproduceerd door de pijnappelklier. Die klier wordt actief in het donker; bij daglicht ligt de melatonine-produktie vrijwel stil. Je hebt melatonine nodig om goed te kunnen slapen.
Toediening van extra doses van dit hormoon zou ons dag-nachtritme kunnen wijzigen. Door de pillen op het juiste tijdstip te slikken kan het lichaam in enkele dagen tijd overschakelen op een ander ritme. Dat is interessant voor mensen die naar verre bestemmingen vliegen. Maar dat kan het misschien ook zijn voor mensen met andere slaapstoornissen, bijvoorbeeld veroorzaakt door wisselende dag- en nachtdiensten.

Anti-conceptie

En dat is nog maar een deel van de toepassingen. Het farmaceutisch laboratorium van AMR Pharm Holland in Katwijk experimenteert al enige tijd met melatonine als een meer 'natuurlijk' anticonceptiemiddel voor de vrouw. Als je melatonine in de 'pil' zou stoppen zou je de oestrogenen er uit weg kunnen laten. Een nogal ophefmakend onderdeel van dit onderzoek is het mogelijke preventieve effect van melatonine op borstkanker.
In de diergeneeskunde is melatonine al langer bekend als middel om tijdelijke onvruchtbaarheid te veroorzaken. Schapenfokkers gebruiken het bijvoorbeeld om de voortplanting van hun schapen zodanig te reguleren dat lammetjes allemaal vroeg in het voorjaar worden geboren.
"Die fokkers halen dus een dubbele opbrengst, want hun schapen zijn hetzelfde jaar nog een keer vruchtbaar", aldus de Leidse hoogleraar fysiologie prof. dr. W. Rietveld. Hij is een van de weinige experts in ons land die zich met melatonine bezighouden.

Ontdekt

Rietveld zegt dat de werking van melatonine voor het eerst is ontdekt bij dieren. Daglicht beïnvloedt via het oog en de hersenen de hypothalamus, het regelcentrum van het zenuwstelsel. Die hypothalamus stuurt signalen naar de pijnappelklier. Bij minder licht krijgt die klier opdracht meer melatonine aan te maken.
Op deze wijze krijgt het lichaam in feite signalen over de lengte van de dag en kan het het lichaam daardoor zelfs het seizoen bepalen. Bij sommige diersoorten is een van de gevolgen daarvan de winterslaap.
Die melatonine werkt ook in op het voortplantingsgedrag: het zet vermoedelijk andere hormonen aan het werk. Dat gebeurt zodanig dat dieren drachtig worden op het moment dat hun jongen op een gunstige tijdstip komen. De meeste dieren werpen dan ook in het voorjaar.
Prof. Rietveld: "En er zijn aanwijzingen dat dit zelfs voor de mens geldt: als je storende factoren zou kunnen uitschakelen, zouden er meer kinderen in het voorjaar geboren worden."

- Als melatonine invloed heeft op de slaap en op de voortplanting, werkt het toch zeker ook in op de stofwisseling en andere lichaamsfuncties?

Prof Rietveld: "Zeker. Melatonine heeft een gigantisch complexe invloed op het sturingssysteem van andere hormonen. Alle lichaamsfuncties zijn gekoppeld."
Over de hele wereld wordt naar de effecten van melatonine op het lichaam gezocht, zegt hij. Vooral het onderzoek naar de mogelijke werking van melatonine op tumoren is in wetenschappelijke kringen momenteel een hot topic. Rietveld twijfelt vooralsnog aan de betrouwbaarheid van dat effect. "Er worden boeken over volgeschreven, maar de meningen zijn zeer verdeeld."
Zeker zo interessant is de vraag of melatonine werkt tegen zogenaamde winterdepressies, die veroorzaakt zouden worden door tekort aan daglicht. Mogelijk is een storing ontstaan in de vertaling van het melatoninesignaal, of is de gevoeligheid van het lichaam voor melatonine is afgenomen, aldus de Leidse hoogleraar.

Jetlag

"Biologisch gezien is de werking tegen jetlag een van de minst belangrijke, maar natuurlijk wel erg populair. Daarom zitten veel fabrikanten er om te springen", zegt Rietveld.

- Werkt een slaappilletje niet even goed?

"Natuurlijk, die kortwerkende slaapmiddelen helpen ook. Daar is niets op tegen. Alle vliegers gebruiken ze, en dat is niet voor niets. Het enige is dat die pillen nog altijd een verstoring van de slaapstructuur geven. En er zijn altijd nog wat na-effecten. Melatonine tast de slaapstructuur volstrekt niet aan. Het werkt biologischer, want het is een lichaamseigen hormoon."
"Je moet het natuurlijk wel op het juiste moment innemen. De meeste mensen die ik tot nu toe gesproken heb hadden er geen idee van wanneer ze het moesten slikken. Als je het op een verkeerd tijdstip neemt verschuift je dagnachtritme de verkeerde kant op. Dan wordt de jetlag juist groter."

Oktober

In Nederland lijkt Kernpharm in Veghel de eerste te zijn die het anti-jetlagmiddel in de winkel gaat brengen, onder de naam UltraSnooze Melatonine. Dat gaat volgens de planning in oktober gebeuren.
Het hormoon staat in ons land niet als geneesmiddel geregistreerd en daarom hoeft het, aldus meldt een woordvoerder van het ministerie van Welzijn en Volksgezondheid, alleen te voldoen aan de voorschriften van de Warenwet: "Als zou blijken dat het niet goed is, merken we dat snel genoeg en dan zullen we ingrijpen."
Kernpharm ontraadt voorzichtigheidshalve het slikken van melatonine aan zwangere en zogende vrouwen en aan kinderen onder de 12 jaar. Bij deze categorieën is onvoldoende onderzocht of mogelijk schadelijke bijwerkingen optreden, zegt het bedrijf.
Neuroloog dr. M. Smits in Bennekom is medisch adviseur van Kernpharm. Hij is er van overtuigd dat melatonine een 'uitstekend' middel tegen jetlag is.

- Ik heb het twee keer uitgeprobeerd: op een vlucht naar Indonesië en terug, en ik kwam niet onder de indruk

Dr. Smits: "De een is gevoeliger voor jetlag dan een ander. Als je weinig gevoelig voor jetlag bent, zal het niet helpen. Net zoals een goed middel tegen hoofdpijn niet zoveel werkt tegen een klein beetje hoofdpijn, maar wel als je je knallende koppijn hebt."

- De aanwijzingen voor het gebruik verschillen nogal per fabrikant

Dr. Smits: "Klopt. Dat is een probleem. Het is nog steeds de vraag welke dosis je het beste kunt gebruiken. De meest gebruikte dosis is 5 mg, in te nemen circa 2 uur voor de gewenste tijd van inslapen."

- Mijn vrouw werd al een half uur na inname slaperig

Dr. Smits: "Ja, dat effect hebben wij ook gevonden. Dat is iets dat in de vakliteratuur nauwelijks beschreven staat. Officieel is het zo dat het middel geen bijwerkingen heeft en dat je er dus eigenlijk niets merkt. Maar er zijn inderdaad mensen die er binnen een half uur slaperig worden."

- Zelf merkte ik eigenlijk niks. Vroeger slikte ik tijdens zo'n vlucht een slaaptabletje en kwam ik uitgerust aan. Nu heb in het vliegtuig een nacht doorwaakt en dat was niet prettig.

"Ach, je kunt best een paar nachten zonder slaap. Je krijgt daar heus geen slag met een moker van."