Nieuwe provocaties van Doris Lessing

door Rob Ruggenberg
Het was 1968 en in Rhodesie vochten blanken een hardnekkige, smerige oorlog tegen wat zij zwarte terroristen noemden. De blanke vechtersbazen waren dezelfde soort mannen die wij nu op tv zien als ze in Zuid-Afrika hun blanke waarden verdedigen.
In dat jaar 1968 was ik daar, en op een zondagmiddag, op een informeel tuinfeestje van de Nederlandse consul in Salisbury, kreeg ik woorden met onze vaderlandse diplomaat over de manier waarop hij zijn zwarte personeel had uitgedost.
Terwijl de gasten er in de hitte nonchalent bijzaten of in het zwembad lagen, werden ze bediend door een legertje zwetende zwarten die allemaal een wit, hooggesloten uniform droegen, versierd met knalblauwe biezen. Op het hoofd hadden ze een potsierlijke fez met rode kwastjes.
Die bedienden zagen er uit als karikaturen van zwarten, als Sjimmies uit het stripboek, en ik vond dat dit alles voor een Nederlandse vertegenwoordig geen pas gaf. Anderen bemoeiden zich met het twistgesprek en tot mijn verbijstering kreeg ik binnen enkele seconden, en zonder enige nuancering, het etiket communist opgeplakt. Later zou ik merken dat dit iedereen overkwam die zich hier ook maar enigszins als outsider opstelde.

Dit is de wereld van blankeman in zwarteland, die Doris Lessing meedogenloos beschrijft in haar zojuist in Nederlandse vertaling gepubliceerde 'Terug naar Afrika'. Het is Doris Lessing op zijn best: aan de ene kant schokkend en uitdagend en aan de andere kant analyserend en zoekend naar een kans om het onbegrijpelijke te begrijpen.
Doris Lessing is een van de meest provocerende auteurs van deze eeuw. Feministe in hart en ziel. Een tijdlang was ze communiste - daar heeft ze geen spijt van. Sommige van de romans die ze in haar politiek actieve periode schreef - neem 'De barmhartige terroriste' - behoren tot de hoogtepunten in de angelsaksische literatuur.
Ze is nu 75 jaar en haar standpunten zijn er niet zachtmoediger op geworden. Sterker nog: wie in deze nieuwe Doris Lessing begint te lezen, kan alvast beginnen met slikken. Maar volgens mij is dit verplichte lectuur voor iedereen die naar Afrika reist of anderszins met dit bijna vergeten werelddeel te maken heeft.
Een gevolg van haar politieke stellingname van destijds was dat haar de toegang tot het land waar zij van haar vijfde tot haar dertigste had gewoond - Rhodesië dus - werd ontzegd. Dat heeft zij verschrikkelijk gevonden. Pas nadat Rhodesië onafhankelijk was geworden en was omgedoopt tot Zimbabwe, kon ze terugkeren.
Dit boek is het verslag van haar eerste bezoek en van de andere reizen die ze sindsdien naar dat land heeft gemaakt. Het boek is levendig, vol sprankelende dialogen als in haar romans. Het is ontroerend, bijvoorbeeld als ze de pijnlijke ontmoeting beschrijft met haar broer van wie ze vervreemd is en die nog steeds de oude denkbeelden koestert. Het is onthullend, bijvoorbeeld als ze beschrijft hoe het landschap veranderd is - en hoe de dieren zijn verdwenen.
Eigenlijk moet je dit boek samen lezen met het kleinood 'Gevangenschap waarvoor we kiezen', een prachtig boekje dat eind vorig jaar verscheen en waarin een aantal radiolezingen van Doris Lessing zijn gebundeld. Het staat vol met schokkende observaties van de menselijke geest. Zoals deze:

"Toen ik kort geleden in Zimbabwe was, twee jaar na de onafhankelijkheid, na het einde van een afschuwelijke oorlog die aanzienlijk weerzinwekkender en wreder is geweest dan we ooit te weten zijn gekomen, heb ik ontmoetingen gehad met soldaten van beide kanten, blank en zwart. (...) Het was evident dat de strijders aan beide kanten, zowel de zwarten als de blanken, genoten hadden van de oorlog. Het was een strijd die grote bekwaamheid, persoonlijke moed, initiatief en vindingrijkheid had vereist - de bekwaamheden van een guerrilla, talenten die gedurende een lang leven in vrede wellicht nooit gebruikt hadden hoeven worden. Toch heeft men wellicht een vermoeden van hun bestaan en verlangt men heimelijk naar een mogelijkheid ze aan te wenden. Dat is niet de minst belangrijke reden, geloof ik, waarom een oorlog uitbreekt."

Dat laatste, gevoegd bij de wetenschap dat vele blanke hardliners uit Rhodesië naar Zuid-Afrika zijn vertrokken, wekt een sombere verwachting voor wat zuidelijk Afrika nog meer te wachten staat.

'Terug naar Afrika', door Doris Lessing. Vert. Geertje Lammers. Uitg. Bert Bakker. Prijs: f. 29,90. 'Gevangenschap waarvoor we kiezen', door Doris Lessing. Vert. Klaas Vondeling. Uitg. De Kern/Bodoni. Prijs f. 25.